چالش مفاهیم یا واژه‌گزینی درست در آزمایشگاه‌های علمی کشور
دکتر محمد صادق علیائی، استادیار و عضو هیات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
آزمایشگاه‌ها به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای علمی برای دانشمندان بوده است که در توسعه علمی نقش ممتازی را از خود نشان داده‌اند و گاهی با انجام تحقیقات شگفت‌انگیز موجب جهش‌های مهم علمی و فناوری و تغییر سرنوشت جنگ‌ها شده‌اند. به عنوان مثال آزمایشگاه‌های بل که از اوایل سده‌ی بیستم به عنوان یکی از محل‌های اصلی تحولات فناوری محسوب می‌شوند با انجام تحقیقات و مطالعاتی فراتر از زمینه کاری‌شان، یعنی تلفن در حوزه‌های دیگری نیز منشا تحولات مهمی شده‌اند. دانشمندان این آزمایشگاه‌ها از تلفن گرفته تا رادار و کامپیوتر در ساخت مهمترین اختراعات قرن بیستم نقش داشته‌اند و عملکرد شگفت انگیز آن‌ها موجب گردید تا در مسیر تبدیل شدن به بزرگ‌ترین آزمایشگاه تحقیقات صنعتی جهان قرار گیرند.
آزمایشگاه‌های بل در جنگ جهانی دوم، سیستم‌های ارتشی متنوعی را اختراع کرده یا توسعه داده‌اند که از این دست می‌‌توان رادیوی دوطرفه یا بی‌سیم، ماسوره جنگی خودکار، ابزارهای نیمه هادی، رادار، سونار، کامپیوترها، بازوکا و اولین سیستم‌های ارتباطی رمزگذاری شده را نام برد. این سیستم در طول جنگ جهانی دوم به فرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، و وینستون چرچیل، نخست وزیر بریتانیا، امکان برقراری مکالمات تلفنی منظم از این طرف اقیانوس اطلس به آن طرف را داد. ایالات متحده با بنیانگذاری آزمایشگاه‌های بل توانسته امروزه سرنوشت مخابرات را در کل جهان تغییر دهد و تلفن‌های همراه یا به اصطلاح موبایل نیز محصول این آزمایشگاه است. با توجه به توضیحات فوق آیا آزمایشگاه‌های ما در داخل کشور علیرغم صرف هزینه‌های گزاف توانسته‌اند همانند آزمایشگاه بل و یا موارد مشابه آن خدمات مهم و تاثیرگذاری در راستای توسعه علمی کشور ارائه نمایند. آزمایشگاه‌های مرکزی با وجود ارائه خدمات شایسته پژوهشی و فراهم کردن محیط مناسب جهت استقرار تجهیزات مهم و گران قیمت بدلیل ماهیت کارکردی پروژه محور نبوده و محلی جهت اشتغال دانشمندان و نخبگان پژوهشی نیست. چالش درک صحیح مفاهیم آزمایشگاهی نظیرآنکه وظیفه و رسالت واقعی آزمایشگاه مرکزی، آزمایشگاه مرجع آزمایشگاه ملی و نظایر آن باعث ایجاد مشکلات جدی در تحول در حوزه آزمایشگاهی می‌شود. خوشبختانه در اولین کنفرانس ملی تجهیزات و فناوری‌های آزمایشگاهی که به همت انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران دانشگاه شیراز و شبکه آزمایشگاه‌های علمی ایران (شاعا) برگذار گردید قدم‌های مهمی در راستای تحول زیر ساخت پژوهشی و آزمایشگاهی برداشته شد و برخی از مفاهیم مرتبط با این حوزه نیز تا حدودی تبیین گردید. شناخت و اشرافیت دقیق مدیران به حوزه تجهیزات و آزمایشگاه‌ها مسیر ترقی و تحول در این حوزه را هموار می‌سازد. آزمایشگاه‌های ملی که جایگاه بلند و رفیعی در توسعه زیر ساخت‌های نظامی و صنعتی کشورها داشته‌اند و دارند را نمی‌توان در حد و اندازه آزمایشگاه‌های مرکزی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی دید که محل ارائه خدمات پژوهشی در سطح دانشگاهی و استانی و حتی ملی هستند. خریدهای دستگاهی نیازمند الزامات و تشریفات و حساسیت‌های جدی هستند وگرنه به یکی از حوزه‌های مهم اتلاف منابع ملی و مادی دانشگاه‌ها و کشور بدل می‌شوند. بدون پیگیری و بررسی‌های جدی و بدون داشتن نیروی متخصص حرفه‌ای خریدهای تجهیزاتی زمینه رشد و توسعه قبرستان‌های تجهیزاتی در دانشگاه‌ها را فراهم می‌کنند. همچنین خریدهای تجهیزاتی در هر مقیاسی که انجام شوند برون داد آزمایشگاهی نیستند. برون داد آزمایشگاه‌های مرکزی خدمات دستگاهی و پژوهشی و برون داد آزمایشگاه‌های ملی (در صورت احداث در کشور) علم و خلق فناوری‌های مهم و تاثیرگذار است. یکی دیگر از مشکلات مهم حوزه آزمایشگاهی ایجاد شبکه‌های موازی است که موجبات کاهش بهره‌وری و در مواردی اتلاف منابع مالی کشور می‌شوند. وجود تشکیلات موازی در حوزه آزمایشگاهی باعث می‌شود تا سالیانه میلیاردها تومان پول صرف نوشتن برنامه‌های نرم‌افزاری تکراری و بی هدف، خرید تجهیزات موازی، غیر ضروری و تکراری و در برخی موارد بی‌کیفیت شود و برخی از آن‌ها ممکن است استفاده اندکی در طی یک سال داشته باشد و یا در مواردی به دلیل نبود نیروی متخصص و توانا تجهیزات گران قیمت خریداری شده برای سال‌ها بلا استفاده بمانند، به طوری که دوره گارنتی و خدمات پس از فروش آن نیز در این دوره توقف به پایان می‌رسد. از این رو آمایش تجهیزات موجود در کشور و خریداری شده و آگهی از میزان فایده و کاربرد آن‌ها برای دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و فناوری در کشور امری ضروری است، متاسفانه تاکنون به دلایل مختلف در این امر مهم غفلت شده است که لازم است توسط مسئولین امر به ویژه متولیان شبکه‌های آزمایشگاهی به جد پیگیری شود و در صورت مشاهده عدم کارایی تجهیزات خریداری شده در دانشگاهی یا مرکز پژوهشی، تخصیص اعتبار و بودجه بعدی برای خرید تجهیزات بیشتر بوسیله آن واحد محدود و یا متوقف گردد. در حالی که کشور علیرغم محدودیت‌های بین‌المللی و تحریم‌های ظالمانه در مضیقه شدید مالی قرار دارد ادامه این روند موجبات ضررهای هنگفت و غیر قابل جبران را فراهم می‌کند.
به این ترتیب عدم دقت کافی به استاندارد مفاهیم مدیریتی، به ویژه در بخش پژوهشی و بخش اجرایی، کشور را در توسعه پایدار علوم و فناوری سال‌ها معطل می‌کند. بررسی و رفع ابهام از مجموعه واژگان سیاستگذاری علم و فناوری مستلزم مدیریت حرفه‌ای در این امر است. واژه‌هایی مانند اعتبارات پژوهشی، پشتیبانی پژوهش، برنامه‌ریزی پژوهشی، مجله پژوهشی، آزمایشگاه آموزشی، آزمایشگاه پژوهشی، آزمایشگاه استاندارد، آزمایشگاه درون سازمانی، آزمایشگاه برون سازمانی، آزمایشگاه استانی، آزمایشگاه مرکزی،آزمایشگاه منطقه‌ای، آزمایشگاه ملی، آزمایشگاه بین‌المللی، کارکنان علمی و فنی و بقیه هر آنچه به طور مثال در راهنمای فراسکاتی آمده است، نه فقط باید وارد واژگان سیاستگذاری ما بشود، بلکه باید بدون ابهام تعریف بشود و سازمان‌های مختلف آن را بپذیرند؛ به عبارت دیگر فرهنگ‌سازی بشود.
نتیجه گیری
ابهام در واژگان سیاست گذاری علم و فناوی به خصوص در حوزه آزمایشگاهی، به عنوان بخشی از فعالیت‌های سیاسی در کشور، باعث کند شدن فرآیند توسعه در کشور شده است. وارد کردن این مفاهیم به زبان فارسی، آموزش کارشناسان در واحدهای سیاست گذاری کشور در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف از اولویت‌های توسعه کشور است. کارشناسان وزارتخانه‌ها هنوز با این مفاهیم بسیار بیگانه هستند. آموزش این کارشناسان، که گاهی سوابق چند ده ساله کارمندی نیز دارند کاری بسیار مشکل است. همین کارشناسان تعلیم ندیده و مدیرانی که اهمیت این آموزش را یا نمی‌دانند یا جدی نگرفته‌اند از موانع اصلی توسعه علمی کشور محسوب می‌شود. تجربه حقیر که نزدیک به سه دهه در مقام سیاستگذاری آزمایشگاهی کشورفعالیت داشته‌ام، دست‌کم به عنوان ناظر، نشان داده است که چه غفلت عظیمی کرده‌ایم و چه انرژی کلانی باید هرچه زودتر صرف نماییم تا این مفاهیم به زبان فارسی وارد شود، و برای درک این مفاهیم در میان مدیران ارشد و کارشناسان کشور فرهنگ‌سازی بشود، تا آن‌ها به این مفاهیم آشنایی پیدا کنند و مفاهیم را به درستی بیان کنند.
منابع مورد استفاده
1. منصوری، ر (3931)،ایران من جلد چهارم، معماری علم در ایران ویراست دوم
2. وظیفه، مهدیه سایت اینترنتی
3. علیائی، م، ص (5931)،شیوه نوین ساماندهی آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های تحقیقاتی کشور (مطالعه موردی آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های وزارت عتف). فصلنامه رویکرد نوین آزمایشگاهی. سال اول شماره 4
4. علیائی، م، ص و رحمانی، م (6831)، شبکه آزمایشگاه‌های ملی توسعه کشور (شامتک موضوعی). رهیافت شماره 14 پاییز و زمستان 6831
با تشکر فراوان از جناب آقای دکتر یوسفی، استاد و رئیس محترم آزمایشگاه مرکزی دانشگاه شیراز و جناب آقای دکتر رسولی فرد، استاد و رئیس محترم آزمایشگاه مرکزی دانشگاه زنجان و جناب آقایی دکتر آقایی استاد دانشگاه مراغه و رئیس محترم انجمن تحقیقات آزمایشگاهی ایران در تکمیل مقاله از راهنمایی‌های ارزشمندشان استفاده کردم.
